Sprawa istnienia i funkcjonowania w oblężonym Wrocławiu szpitali polowych nie została dotychczas należycie naświetlona. Istnienie takich obiektów miało niebagatelny wpływ na możliwości obronne oblężonej twierdzy, trzeba jednak pamiętać o tym, że lazarety Festung Breslau powstały nie jako budowle o zaplanowanych funkcjach szpitalnych, a jedynie zostały do takich zadań doraźnie zaadaptowane.
Do adaptacji nadawały się obiekty pełniące wcześniej funkcję schronów i ukryć przeciwlotniczych trzech głównych typów, mianowicie, LSKeller, LS-Tiefbunker oraz LSHochbunker. Pierwszy z typów obiektów powstał poprzez przystosowanie do wymogów ochrony przeciwlotniczej, a w części wypadków także przeciwgazowej, piwnicy o odpowiednich parametrach wytrzymałościowych. Drugi typ obiektu realizowano wyłącznie jako zagłębione w gruncie obiekty wolnostojące o dość dużej kubaturze, wyposażone w urządzenia filtrowentylacyjne, własną kanalizację, a czasem także urządzenia prądotwórcze i grzewcze. Czynnikiem ochronnym był ponad metrowej grubości żelbetowy strop oraz warstwa nadkładu ziemnego. Trzeci typ obiektu realizowano w formie kilkukondygnacyjnego schronu naziemnego. Tak jak poprzedni, wyposażano go w instalacje filtrowentylacyjną, kanalizacyjną i nierzadko grzewczą oraz prądotwórczą, czynnikiem ochronnym były natomiast żelbetowe ściany i strop schronu.
Nie zachowała się do naszych czasów pełna lista wszystkich szpitali i punktów opatrunkowych Festung Breslau. W swojej pracy próbowali odtworzyć zwięzła listę głównych szpitali twierdzy autorzy „Upadku Festung Breslau”. Na liście tej znajduje się dwanaście szpitali, z czego połowę stanowią te ulokowane w schronach typu LSKeller, trzy kolejne ulokowano w Tiefbunkrach, następne trzy znalazły się w Hochbunkrach. Mniej pełną listę przedstawiają w swojej książce komendanci twierdzy Niehoff i Ahlfen, przydzielając jednak obiektom kwalifikację do dwóch grup Bunkerlazarett i Kellerlazarett. Szpitale pierwszej grupy, jak można się domyśleć, zrealizowano w obiektach fortyfikacyjnych, do drugiej, siłą rzeczy liczniejszej grupy, zaliczała się większość szpitali i placówek pomocniczych, których liczba przekraczała dwadzieścia. Do grupy placówek pomocniczych należał Lazarett Rezerwowy XIII, zlokalizowany w publicznym schronie przeciwlotniczym przy Nikolaistrasse 27. Obiekt ten miał niewiele ponad 915 metrów kwadratowych i pomieścić mógł 1040 osób, dla których przeznaczono 20 pomieszczeń, o powierzchni od 2,8 m2 do nawet 96,2 m2. Wyjścia poprowadzono na podwórze za kinem „Skala” i na ulicę św. Barbary. Oprócz tego, schron wyposażono w szereg typowych dla niemieckiej fortyfikacji tego rodzaju, szybowych wyjść awaryjnych, osłoniętych gazoszczelnymi drzwiami.
Schron posiadał też dostateczne wyposażenie w podstawowe urządzenia sanitarne i filtrowentylacyjne. Prace projektowe zakończyły się pierwotnie w grudniu 1939 roku, jednakże ostatecznie zostały ukończone dopiero po wejściu w życie LS-Sofort Führerprogramm, dnia 4 kwietnia 1941 roku. Prace budowlane zakończyły się w tym samym roku, nie były zresztą zbyt skomplikowane, polegały bowiem tylko na wybudowaniu szybów wyjść ewakuacyjnych, wzniesieniu wewnątrz przestronnej piwnicy ścianek działowych, sanitariatów, oraz instalacji odpowiednich urządzeń schronowych. Całkowity koszt budowy schronu wyniósł 20.671 Reichsmarek i 98 Pfennigów i został pokryty ze środków państwowych, przeznaczonych na budownictwo schronowe. Piwnice należały wcześniej do przedsiębiorstwa H.Nietschke GmbH oraz Kina „Ufa” (później przemianowanego na „Skala”). Firma H. Nietsche GmbH zajmowała się m.in. produkcją spirytusu na potrzeby Wehrmachtu, być może właśnie w pomieszczeniach, zajętych następnie w związku z budową schronu przeciwlotniczego. Nie było w tym żadnego precedensu, gdyż piwnice te zbudowane zostały w latach 70-tych XIX stulecia, przez Breslauer Actien Bier Brauerai, istniał już wówczas budynek zajmowany w następnych dziesięcioleciach prze kino „Ufa”, wykorzystywany pierwotnie przez teatr „Eden”. Cały teren należący do obu przedsiębiorstw był bogato podpiwniczony. Istniejące opracowania tematu nie zdradzają nam zbyt wielu informacji o funkcjonowaniu omawianego szpitala zapasowego, obiekt ten właściwie ginie w pomroce dziejów.
Samo rozplanowanie i kubatura obiektu, daje jednak pewne wyobrażenie o wymogach, jakie musiał spełniać schron, nadający się do zainstalowania w nim szpitala. W archiwum budowlanym miasta Wrocławia znajduje się bardzo interesująca jednostka archiwalna T5014, która zawiera listę, wraz z podstawowymi planami, prawie sześćdziesięciu schronów LS-Keller, wśród nich odnaleźć można te, dotyczące schronów przekształconych na szpitale polowe o numerach IIb (szkoła przy ul. Poznańskiej) oraz IVa (klasztor Bonifratrów). Oba te obiekty wyposażono w pomieszczenia przeznaczone dla pomocy lekarskiej. Być może istnienie tak przygotowanych pomieszczeń zadecydowało o założeniu w tych właśnie obiektach lazaretów.
Natomiast schron przy Nikolaistrasse 27, został zakwalifikowany jako lazaret rezerwowy, głównie ze względu na sprzyjającą instalacji szpitala, niezbędną do jego funkcjonowania przestrzeń. Wydawałoby się, że na poważnie zniszczonym w skutek działań wojennych obszarze, ograniczonym ulicami św. Mikołaja i św. Barbary, zwłaszcza po powojennej odbudowie, nie mógł przetrwać tej wielkości obiekt podziemny. Jednak, jak się okazuje, przynajmniej południowa część schronu, umieszczona w obszernych, sklepionych kolebowo piwnicach, przetrwała do naszych czasów, a nawet były podejmowane społeczne próby przywrócenia obiektowi funkcji publicznej, torpedowane jednak przez czynniki oficjalne.
Z dwudziestu pomieszczeń schronu, w dość dobrym stanie zachowały się cztery, z czego jedno przeszło w ciągu ostatnich kilkunastu lat remont, mający na celu przygotowanie go pod klub lokatorski pobliskiej spółdzielni mieszkaniowej. Ten cenny pomysł nie spotkał się jednak z należytym zrozumieniem. Pomieszczenia noszą jeszcze dziś ślady użytkowania w charakterze schronu. Zachowały się w dość dobrej kondycji niemieckie napisy informacyjne, wykonane wyraźną czarną czcionką. Nie zachowało się natomiast nic z wyposażenia lazaretu, może poza bliżej niezidentyfikowanym urządzeniem, znajdującym się w pomieszczeniu nr.8. Na pierwszy więc rzut oka nie da się jednoznacznie określić funkcji zachowanego częściowo obiektu, o wykorzystaniu tej budowli w charakterze lazaretu świadczy natomiast jedynie krótka wzmianka w książce dwóch ostatnich komendantów Festung Breslau.
Artykuł pochodzi z czasopisma Sztolnie numer 2 (2) 2011.
Autor: STANISŁAW KOLOUSZEK
Zdjęcie: Neo[EZN], wikipedia.org